در زمان شاه اسماعیل صفوی این شهر اعتبار بیشتری کسب کرد. یادگار معماری شاه اسماعیل در قم، ایوان شمالی آستانه حضرت معصومه (س) است ( سال 925 ه.ق ) که کتیبه آن موجود است. پس از آن، شهر قم، مورد توجه بیشتر قرار گرفت و به دلیل قداست محیط حرم حضرت معصومه (س)، از آن به عنوان مرکزی برای مدفن برخی از سلاطین صفوی استفاده شد. قبر پنج تن از سلاطین صفوی با نام های شاه صفی ( 1052 م )، شاه عباس دوم ( 1077 م )، شاه سلیمان ( 1105 م ) و شاه سلطان حسین ( خلع شده در 1135 ه.ق ) شاه طهماسب دوم ( خلع شده در 1144 ه.ق ) و شماری دیگر از شاهزادگان و امرای این دولت، در اطراف حرم است. مساله انتقال مردگان برای دفن به قم، گر چه پیش از این زمان سابقه داشت، اما در دوره صفوی به صورت رسمی رایج شد و تا سال های اخیر ادامه داشت. آمد و شد شاه عباس به قم برای زیارت و دیدار با فیض کاشانی ( 1091 م ) نیز اهمیت این شهر را نشان می دهد. بر آمدن عالمانی چون ملاصدرای شیرازی ( 1050 تا 979 )، قاضی سعید قمی و سکونت ملا محمد طاهر قمی ( 1098 م ) و فیاض لاهیجی ( 1072 م ) در آن نشانگر اهمیت علمی این شهر در این دوره است. بدون تردید، شهر قم رشد فیزیکی و فرهنگی خود در دوره اخیر مدیون توجه سلاطین قاجاری به ویژه فتحعلی شاه ( سلطنت از 1212 تا 1250 )، فرزندان و برخی از وزیران وی و سلاطین بعدی می داند. فتحعلی شاه در آغاز سلطنت خود نذر کرده بود تا یک صد هزار تومان زر در تجدید بنای آستانه حضرت معصومه (س) صرف کند. در این دوره میرزای قمی ( 1232 م ) در این شهر زندگی می کرد. وی سخت مورد توجه شاه قاجار بود و به دفعات به قصد زیارت این شهر و دیدار با میرزای قمی وارد این شهر شده و برای مدتی در آنجا می ماند.
بنای فعلی آستانه بر اساس کتیبه های موجود، به طور عمده از دوره قاجاری است، چنانکه کتیبه های موجود کاملاً بر این امر گواه است. به لحاظ عمرانی، قم در دوره ناصری تجربه جدیدی را پشت سرگذاشت. افزون بر ایجاد یک رشته قنات جدید، بنای تازه ای با همت برخی از بزرگان محلی و امرای دولتی ساخته شد. مقبره بسیاری از اعضای سلطنتی خاندان قاجار در صحن عتیق آستانه مقدسه است. معروف ترین آنها مقبره فتحعلی شاه قاجار است که سنگ مرمر بسیار زیبایی بر آن نهاده شده و حجره ای مستقل و زیبا به آن اختصاص یافته است.
مقبره محمد شاه قاجار نیز در صحن عتیق واقع شده است همچنین می توان از مقبره مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه، فخرالدوله دختر ناصرالدین شاه، معتمدالدوله گرجی از چهره های سیاسی برجسته دوره قاجار و بسیاری دیگر یاد کرد. مقبره میرزا حسن خان مستوفی الممالک نیز یکی از مقابر زیبای قاجاری در محدوده صحن عتیق آستانه حضرت معصومه (س) است. در عصر قاجار قم دست خوش تحول جمعیتی تازه ای نیز شد و ترکیب قومی شهر دگرگون گشت. بدین معنی که طوایف متعددی به صورت کوچ های دسته جمعی از سمت غرب راهی قم و اطراف آن شدند و با ورود تدریجی به داخل شهر، ترکیب جمعیتی آن را تغییر دادند. به گونه ای که ساکنان اصلی شهر جز در بخش محلات بسیار قدیمی شهر در فاصله حرم تا مسجد جامع از میان رفتند.
طوایف مهمی که در قم اسکان یافتند از طوایف : بیگدلی، زندیه، سعدونه، گائینی، کلهر، لشنی، کرزه بر، عبد الملکی، خلج و شادقلی. به دلیل تلاش علمی خاصی که در ثبت اطلاعات مربوط به شهر قم در دوره ناصری صورت گرفت و به یمن تالیف آثاری چون تاریخ دارالایمان قم و جز آن می توان شناخت دقیقی نسبت به وضعیت این شهر در دوره ناصری به دست آورد.
در دوره پهلوی، قم نیز بسان سایر شهر ها، وارد عرصه جدیدی شد. پیشرفت عمرانی قم در این دوره با آرامی ادامه یافت. نخستین خیابان های جدید شهر در سال 1307 ایجاد شد. پس از آن در سال 1316 راه آهن از مسیر قم گذشت. از سال 1344 به بعد راه های ارتباطی بین شهری از یک سو به تهران و از سوی دیگر به سمت اراک، اصفهان و کاشان توسعه یافت. اهمیت شهر قم، به عنوان نقطه عبور از مسیر های جنوبی به سمت تهران از اواخر دوره قاجار به این سو، بیشتر آشکار می شود.
در تمام دوره پهلوی ترکیب معماری آستانه حضرت معصومه (س) به جز سمت شمال شرقی آن تغییری نمی یابد. فقط بخش مهمی از قبرستان سمت شمال شرقی آستانه منهای قبرستان شیخان، به صورت زمینی مسطح و بخشی به صورت پارک در می آید. بخشی از توسعه عمرانی شهر، توسط تولیت و نیز مراجع تقلید صورت گرفت. از آن جمله تاسیس کتابخانه بزرگ شهر توسط یکی از مراجع تقلید به نام آیت الله شهاب الدین مرعشی نجفی در سال 1353 شمسی بود. این کتابخانه در حال حاضر بزرگ ترین مجموعه خطی را در میان کتابخانه های ایران در اختیار دارد.
به لحاظ فرهنگی، شهر قم پیش از انقلاب، چندین دبیرستان و تعدادی مدرسه ابتدایی و راهنمایی داشت همچنین یک مدرسه عالی وابسته به دانشگاه تهران در این شهر تاسیس شد. سایر مراکز فرهنگی را مرکز علمی – دینی تشکیل می دادند. در این مراکز افزون بر تعلیم و تربیت، چندین نشریه نیز انتشار می یافت.همزمان با مرکزیت یافتن قم در سال های پس از انقلاب اسلامی، این شهر مورد توجه بیشتر دولت قرار گرفت، با استان شدن قم در سال 1375 و افزایش شمار مهاجرت به قم، بر محدوده جغرافیایی شهر اضافه شد و چندین شهرک در اطراف آن با نام های شهر قائم، یزدان شهر، شهرک امام خمینی و صفا شهر افزوده شد و از هر سویی، دامنه محلات آن توسعه یافت به علاوه تعدادی مدرسه علمیه و مراکز فرهنگی و کتابخانه طی دو دهه اخیر در قم تاسیس شد. جمعیت شهر در سال 1335 ش، 96499 نفر بود، در سال 1370 ش، این جمعیت 681253 نفر شد. جمعیت شهر قم در پایان سال 1379 ش، 825627 نفر است در بخش ها و روستا های اطراف قم نیز جمعیتی در حدود چهل هزار نفر زندگی می کنند.
شهر قم از قرن دوم به این سو نخستین مرکز مستقل برای مذهب تشیع دوازده امامی بود که، به طور کامل در اختیار پیروان این مذهب قرار داشته است. مردم این شهر به دلیل پیروی از امامان، احادیث آنان را پاس می داشتند و بدین ترتیب این شهر به صورت مرکز حدیث شیعی در آمد. شهرت علمی شهر قم از قرن پنجم به این سو از میان رفت و مرکزیت علمی شیعی در ایران به ری و شهر های شمالی ایران انتقال یافت. به رغم گزارش عبد الجلیل رازی در قرن ششم مدارسی در این شهر بوده و در دوره صفوی نیز عالمانی مثل فیض کاشانی ( 1091 م ) یا ملامحمد طاهر قمی ( 1098 م ) در این شهر زندگی می کردند. اما آثار علمی و چهره های برجسته شناخته شده چندانی در میان قرون پنجم تا دوازدهم وجود ندارد.
رشد علمی مجدد قم همزمان با توجه خاص دولتمردان قاجاری به این شهر بود. یکی از چهره های جهانی در عالم شیعه میرزای قمی ( 1232 م ) است که روابط خوبی با فتحعلی شاه قاجار داشته و به خاطر مرجعیت علمی و تالیفات مهمش به عنوان یک نقطه عطف در مرکزیت علمی این شهر به حساب می آید. با این حال در تمام دوره قاجار شهر قم همچنان مرکزیت زیارتی داشت، نه علمی. دوره جدید مرکزیت علمی این شهر برای مذهب شیعه از مهاجرت آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی ( 1355 – 1276 ه.ق ) در سال 1340 ه.ق به شهر قم آغاز شد.
آیت الله حائری تحصیل کرده عتبات عالیات بود و پس از تکمیل تحصیلات برای ارشاد مردم و تدریس علوم دینی، در سال 1332 ه.ق به سلطان آباد ( اراک ) آمد. اما پس از چندی قم را که همانند نجف جنبه زیارتی داشت برای تاسیس یک حوزه درسی مناسب دید. بدین ترتیب در رجب سال 1340 ه.ق ( دقیقاً از نوروز سال 1301 شمسی ) به دعوت علمای قم در این شهر رحل اقامت افکند و حوزه علمیه قم را تاسیس کرد. وی تا پانزده سال بعد از آن که حیات داشت توانست عده دیگری از علما را به این شهر دعوت کند و مدرسه فیضیه قم را توسعه بخشد. فیضیه که مدرسه ای کهن از قرن ششم هجری بود و بعد ها در عصر صفوی ( توسط تهماسب اول در سال 934 ه.ق ) و در دوره قاجار ( توسط فتحعلی شاه در سال 1213و 1214 ه.ق ) توسعه و تجدید گردید، به دستور آیت الله حائری طبقه فوقانی و کتابخانه بر آن افزوده شد و تعمیرات اساسی در آن صورت گرفت. حوزه علمیه قم پس از درگذشت آیت الله حائری ( 17 ذیقعده 1355 / 10 بهمن 1315 ) تا آمدن مرحوم آیت الله بروجردی ( 1323 شمسی ) و رسمیت یافتن وی با در گذشت آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی در نجف ( 1325 ) دوره فترتی را گذراند. با حضور آیت الله بروجردی حوزه علمیه رشد سریع خود را آغاز کرد.
آیت الله بروجردی افزون بر آنکه به وضعیت عمرانی بسیاری از مدارس رسیدگی کرد. مسجد بزرگی هم با عنوان مسجد اعظم ( آغاز بنا 1374 ق / 1333 ش ) در کنار حرم ساخت. از آن زمان تا امروز مسجد اعظم مرکز برگزاری مهم ترین درس های حوزه علمیه و بهترین استادان است. آیت الله بروجردی در فروردین 1340 درگذشت و پس از وی چندین نفر از علما به مقام مرجعیت دست یافتند که اعلم ترین آنان آیت الله محمد رضا گلپایگانی، آیت الله شهاب الدین مرعشی نجفی و حضرت امام خمینی (ره) بودند. از این میان امام خمینی با ورود به صحنه سیاست و درگیر شدن با نظام پهلوی، انقلاب اسلامی ایران را تا پیروزی نهایی رهبری کردند.
قم ، شهری زیارتی |
اهمیت زیارتی شهر قم، در درجه نخست مربوط به آستانه حضرت فاطمه معصومه (س) دختر موسی بن جعفر (ع) امام هفتم شیعیان و سپس به دلیل مزار های متعدد علویان در این شهر و نیز مسجد جمکران است. روایات متعددی که در فضیلت شهر قم و زیارت فاطمه معصومه (س) از امامان معصوم نقل شده این شهر را پس از مشهد به دومین شهر مقدس ایران تبدیل کرده است. کم شدن ارتباط ایرانیان با عتبات عالیات از یک سو، دور بودن مشهد از نقاط مرکزی و جنوبی ایران از سوی دیگر باعث شد که قم از دوره صفوی به بعد، زوار بیشتری را پذیرا باشد.
حضرت فاطمه معصومه (س) در سال 201 ه.ق زمانی که برادرشان حضرت امام رضا (ع) هنوز در مرو بودند، به قصد دیدار ایشان به سمت ایران حرکت کردند. ایشان در نزدیکی ساوه بیمار و پس از انتقال به قم و بعد از هفده روز، رحلت کردند. محل اقامت ایشان، خانه یکی از بزرگان طایفه اشعری به نام موسی بن خزرج بود که بعد از فوت در همانجا دفن شدند و به تدریج بر مقبره ایشان سایبانی نصب شد.
زینب، نواده امام جواد، پس از سال 256 ه.ق به قم آمد و قبه ای بر روی قبر ایشان بنا کرد. در سال 350 ه.ق بنای تازه ای به جای آن ساخته شد و به تدریج شمار زیادی از سادات برجسته قم نیز در کنار قبر ایشان مدفون گشتند. ابوالفضل عراقی، از وزرای برجسته روزگار طغرل، بنای بزرگ تری روی قبر فاطمه معصومه (س) ساخت و به گواهی عبدالجلیل رازی، در این قرن عده زیادی به زیارت قبر ایشان می آمدند. طی قرون بعد تا روی کار آمدن صفویان، تعمیراتی بر مقبره فاطمه معصومه (س) صورت گرفت و اهمیت زیارتی این شهر در دوره صفویه افزوده شد. با شیعه شدن غالب مردم نواحی مرکزی ایران، سفر زائران به این شهر در دوره قاجار و سپس پهلوی بیشتر شد.
در حال حاضر چنانکه آمد، به لحاظ موقعیت زیارتی، شهر قم پس از مشهد قرار دارد. صحن عتیق حد فاصل مدرسه فیضیه و حرم ابتدا توسط شاه اسماعیل صفوی و سپس توسط فرزندش شاه تهماسب بنا شد.
بعد ها این صحن در دوره قاجاری تجدید بنا گشت. همچنین صحن بزرگی مشهور به صحن اتابکی در شرق حرم، توسط میرزا علی اصغر خان اتابک بنا شد. در سمت غرب حرم، مسجد اعظم قرار دارد، که از طریق صحن عتیق و مسجد بالاسر راهی به آن وجود دارد. برجسته ترین کار فتحعلی شاه در آستانه حضرت معصومه (س) ساخت گنبد زرینی بر این مجموعه است. در حال حاضر داخل حرم مدفن شمار زیادی از عالمان تازه درگذشته است. برخی مقبره های کوچکی که در حد یک سنگ قبر در داخل حرم قرار دارند و زیارت می شوند عبارتند از : قبر آیت الله بروجردی، آیت الله عبدالکریم حائری، آیت الله گلپایگانی، آیت الله اراکی، استاد شهید مطهری، علامه محمد حسین طباطبایی و عده ای دیگر که بیشتر از شخصیت های علمی – سیاسی بوده اند که پس از انقلاب اسلامی درگذشته اند.
جدا از آستانه فاطمه معصومه (س)، تعداد فراوانی امامزاده در گوشه و کنار شهر وجود دارد که شماری از زائران به ویژه شیعیان پاکستانی و هندی و ساکنان کشور های حاشیه خلیج فارس به زیارت آنها نیز می روند. مسجد جمکران نیز یکی از مراکز زیارتی این منطقه محسوب می شود. جمکران روستایی در فاصله پنج کیلومتری شرق قم است. در قرن چهارم هجری این روستا از روستا های بنام این منطقه بود و بارها در تاریخ قم ( تالیف شده به سال 379 هجری قمری ) از آن به عنوان روستایی که پیش از آمدن اشعریان به قم اهمیت داشته، یاد شده است. به روایتی حضرت امام زمان (ع) دستور ساخت این مسجد را به یکی از شیعیان جمکران سپردند. در حال حاضر از این مکان با عنوان « مسجد مقدس جمکران » یاد می شود. تاریخ 1158 ه.ق کهن ترین کتیبه سنگی موجود در مسجد است. نام علی اکبر جمکرانی بانی مسجد نیز در این کتیبه دیده می شود و در شب های چهار شنبه و جمعه هزاران نفر برای خواندن نماز مخصوص به این مسجد می آیند. عقیده عمومی بر آن است که اگر کسی چهل شب متوالی به این مسجد بیاید و نماز امام زمان را بخواند، موفق به دیدار امام زمان خواهد شد.
|
|
|